خزان باغ‌های کویری ایران بر اثر خشکسالی

گزارش

خزان باغ‌های کویری ایران بر اثر خشکسالی

فاطمه‌ مرادزاده

* افت سطح سفره‌های آب زیرزمینی، کاهش رطوبت سطحی خاک را در پی دارد و وقتی این اتفاق می‌افتد، ظرفیت گرمایی ویژه منطقه کاهش یافته و اختلاف دمای شب و روز افزایش می‌یابد.

* درویش معتقد است خشک شدن درختان باغ فین نیز از آنجا آغاز شد که آبدهی چشمه فین به دلیل اتفاقاتی که در بالادست فین رخ داد،‌ کاهش یافت.

اغ‌های فین کاشان، شازده کرمان، اکبریه بیرجند و گلشن طبس در معرض آسیب قرار دارد

جام جم آنلاین: بیابان‌زایی در ایران در حال گسترش است و تاکنون صدمات زیادی به بخش‌های کشاورزی، باغداری و... وارد کرده است. حالا این نگرانی وجود دارد که دامن باغ‌های کویری ثبت شده در فهرست آثار طبیعی جهان را نیز بگیرد و خشک شدن باعث خروج این باغ‌ها از این فهرست شود.

چهار باغ از 9 باغ ثبت شده ایران در فهرست میراث جهانی، در مناطق کویری واقع شده است؛ جایی که بیش از دیگر مناطق از عوارض بیابانی شدن تاثیر می‌گیرد.

به گفته کارشناسان، خشکی این باغ‌ها را تهدید می‌کند؛ خشکی‌ای که نتیجه پایین رفتن سفره‌های آب زیرزمینی و شور شدن این سفره‌هاست که یکی از نخستین عوارض بیابانی شدن سرزمین محسوب می‌شود.

باغ‌های فین کاشان، شازده کرمان، اکبریه بیرجند و گلشن طبس چهارباغ گفته شده است که هرازگاهی خبرهایی مبنی بر خشکی و زردی برگ درختان آنها به گوش می‌رسد.

باغ‌های ایرانی موجودیت خود را مدیون شبکه گسترده قنات‎ها در مناطق خشک ایران است. این باغ‎ها در دشت‎ها و مناطق مسطح و در پایین‌دست حوضه‎های آبخیز قرار دارد و هنگامی که در بالادست حوضه آبخیز به دلیل ساخت سد و حفر چاه‎های عمیق و نیمه‎عمیق، آب کمتری روانه پایین دست‌می‌شود، حقابه مناطق پایین‌دست کور شده و باغ‌های کویری که در این مناطق قرار دارد رو به خشکی و نابودی می‌رود.

نخستین قربانیان

ضیاء نصرتی، کارشناس منابع طبیعی با بیان این‌که بیابان‌زایی در کشور در سال‌های اخیر و به دلیل عوامل طبیعی و اقلیمی و استفاده بی‌رویه و دخالت‌های انسانی در حال افزایش است، درباره تاثیرات بیابانی شدن بر باغ‌های کویری به جام‌جم می‌گوید: با افت و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، باغ‌های کویری ازجمله اولین مناطقی است که از این پدیده تاثیر می‌گیرد؛ چراکه تامین‌کننده آب این باغ‌ها، چشمه‌ها و قنات‌هاست و با خشک شدن یا کاهش آب آنها،‌ میزان آب دریافتی باغ‌ها نیز کاهش می‌یابد.

وی با اشاره به این که کاهش منابع آب زیرزمینی و به تبع آن بیابانی شدن باعث برهم خوردن تعادل بین آب‌های شیرین و شور منابع زیرزمینی نیز می‌شود، می‌افزاید: بین آب‌های شور و شیرین در زیر زمین همواره تعادلی برقرار است که با کاهش آب‌های شیرین به خاطر استحصال بی‌رویه،‌ این تعادل به هم خورده و آب‌های شور به سمت آب‌های شیرین پیشروی کرده و جای آن را می‌گیرد.

نصرتی با بیان این که با پیشروی آب شور کل منطقه به سمت خشک شدن می‌رود، تصریح می‌کند: افزایش شوری آب و خشکی منطقه تاثیر بسزایی بر اکوسیستم گیاهی و جانوری می‌گذارد،‌ به طوری که گیاهانی که پیش از این قدرت سازگاری با آب و هوای منطقه را داشتند این توان را از دست داده و خشک و نابود می‌شوند.

وی راهکار خروج از این بحران را نیز در انجام دو روش کوتاه و بلندمدت عنوان کرده و می‌گوید: در روش کوتاه‌مدت،‌ کاشت گونه‌های مقاوم به کمبود و شوری آب و در روش طولانی‌مدت به کارگیری روش‌های بیابان‌زدایی از طریق افزایش آبخیزداری در منطقه، استفاده صحیح از آب و مکانیزه کردن کشاورزی قابل پیگیری است.

پایین آمدن آستانه تحمل

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع و کارشناس بیابان نیز در این‌باره به خبرگزاری میراث فرهنگی می‌گوید: افت سطح سفره‌های آب زیرزمینی، کاهش رطوبت سطحی خاک را در پی دارد و وقتی این اتفاق می‌افتد، ظرفیت گرمایی ویژه منطقه کاهش یافته و اختلاف دمای شب و روز افزایش می‌یابد.

محمد درویش می‌افزاید: این مساله آستانه تحمل پوشش گیاهی را که در طول میلیون‌ها سال به ظرفیت گرمایی بالاتر و اختلاف دمای کمتر شب و روز عادت داشته، پایین می‌آورد که در نهایت به بالاتر رفتن میزان تبخیر و بالاتر رفتن سرعت خشکی می‌انجامد.

به گفته وی‌، وقتی میزان آبدهی قنوات، 30 درصد کاهش می‌یابد یا بابت وجود یک سد، آبدهی یک رودخانه 50 درصد کم می‌شود،‌ تاثیر بر منطقه چندین برابر این ارقام است، به طوری که تاثیری بسیار شدید بر باغ‌هایی می‌گذارد که در این مناطق قرار دارد.

درویش درباره مخلوط شدن لایه‌های شور و شیرین آب بر اثر کاهش سفره‌های آب زیرزمینی و تاثیر آن بر باغ‌ها نیز می‌گوید: این روند باعث کاهش پوشش گیاهی می‌شود، چراکه کیفیت آب یکی از شاخصه‌های مهم در زادآوری خاک است و هنگامی که خاک شور می‌شود،‌ مواد مغذی به گیاه نمی‌رسد.

به گفته وی تاثیر شور شدن خاک و خشکی باغ‌ها را می‌توان در باغ‌های جهرم، رفسنجان و استهبان مشاهده کرد. زرند،‌ راوند کرمان، بهاباد یزد، شهریار و هشتگرد از مناطقی است که بر اثر شور شدن سفره‌های آب زیرزمینی بشدت آسیب دیده‌اند.

درویش معتقد است خشک شدن درختان باغ فین نیز از آنجا آغاز شد که آبدهی چشمه فین به دلیل اتفاقاتی که در بالادست فین رخ داد،‌ کاهش یافت.

جای نگرانی نیست

در همین حال یکی از نگرانی‌هایی که در باب خشکی و آسیب‌زایی باغ‌های کویری ثبت شده در فهرست آثار جهانی وجود دارد، خروج از این فهرست است؛ نگرانی‌ای که البته به عقیده معاون فنی اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان کرمان اساسا بی‌مورد است.

محسن موحدی در این‌باره به جام‌جم می‌گوید: دلیل ورود این باغ‌ها به فهرست آثار جهانی، تنها فضای مشجر آنها نیست،‌ بلکه عمارت و عرصه‌های تاریخی آنها نیز در ورود به این فهرست تاثیرگذار است، به همین دلیل با آسیب دیدن تنها یک بخش، کل مجموعه از فهرست خارج نمی‌شود.

وی می‌افزاید: البته در صورتی که تخریب بر اثر وقوع یک حادثه طبیعی بزرگ مانند زلزله صورت بگیرد،‌ مجموعه مورد نظر مانند ارگ بم در فهرست آثار در معرض خطر قرار می‌گیرد که در این صورت‌ یونسکو خود با ارسال کمک‌های مادی یا ارسال کارشناس و انجام پژوهش در این زمینه و در صورت لزوم به رفع مشکل کمک می‌کند.

موحدی با بیان این‌که اگر تخریب‌ها عمدی و بر اثر مداخلات غیرکارشناسی انسان‌ها باشد، مجازات خاص خودش را دارد، خاطرنشان می‌کند: اما تمام این باغ‌ها به طور مرتب از سوی سازمان یونسکو پایش و کنترل می‌شود و در صورت مشاهده هرگونه تهدیدی، تذکرات و اقدامات لازم برای جلوگیری از تخریب و نابودی آنها توسط این سازمان صورت می‌گیرد.

فاطمه‌ مرادزاده -‌ گروه ایران