راه اخلاق از کلاس نفس می گذرد
بررسی نظریّه های حکمای یونانی و فلاسفه ی اسلامی پیرامون رابطه نفس با اخلاق
آن موقع که نه من بودم و نه شما. نه کلاس های درس. نه مکتب های قدیمی. چیزی نزدیک به 2500 سال پیش. پیری فرزانه گفت: لازم است کودکان برای ورود به جامعه آموزش ببینند و تربیت شوند. و این وظیفه دولت و حاکمیت است. این فیلسوف اندیشمند که افلاطون نام داشت معتقد بود اگر کسی بتواند کسب دانش و معرفت کند و آنچه را خیر و زیباست بشناسد هرگز شریرانه و رذیلانه رفتار نخواهد کرد.
در یک طبقه بندی کلّی علوم انسانی را می توان به سه دسته تقسیم کرد. به عبارت دیگر، وجود انسان را از سه جنبه می شود بررسی و مطالعه کرد . جنبه اوّل به گونه ای خاص شناخت فرد آدمی ، نیروها و استعدادها و توانمندی های ویژه او را موضوع کار خود قرار می دهد. دانشی که ایفای چنین نقشی بر عهده دارد «علم النفس» یا روان شناسی است. در جنبه دوم روابط انسان با همنوعان خود بررسی می شود و این وظیفه را علوم اجتماعی «جامعه شناسی» بر دوش خود می کشد؛ و سرانجام در جنبه ی سوم ارزش گذاری و تعیین ملاک های خیر و شر برای رفتارهای آدمی و نیز افکار، احساسات و عواطفی که مقدّمه بروز رفتارها بوده اند، هدف اصلی و اساسی موضوع را تشکیل می دهد که این وظیفه به «علم اخلاق» سپرده شده است.
به گفته افلاطون اساس اخلاق با روح زیبا پیوند دارد. بر طبق این نظریّه همه زیبایی ها از روح زیبا سرچشمه می گیرند؛ و به همین ترتیب افعال و رفتارهای نیکو نیز زیبایی خود را از روح کسب می کنند. افلاطون در تشریح این مطلب می گوید که پایه ی اخلاق بر عدالت استوار شده است و به سخن دیگر وی اخلاق را مساوی با عدالت می داند و عدالت را برابر با زیبایی می شناسد.
این نگاه فلسفی به اخلاق توسط کسی بیان می گردد که به گفته بسیاری از دانشمندان این حوزه تمام تاریخ فلسفه تا به امروز چیزی جز حاشیه نویسی به آثار افلاطون نبوده است. با این وجود ارسطو از شاگردان وی است که هنر استاد را به ارث برده و خود نیز صاحب نظر است.
ارسطو در فلسفه ی اخلاقی خود کوشیده است برای مسائل اخلاقی از شیوه علمی یا تجربی بهره بگیرد. و به این نتیجه رسید که مردمان عادی، رفتار و کردار بعضی انسان ها را نمونه ونشانه «زندگی خوب» و رفتار و کردار گروهی دیگر را نمونه «زندگی بد» تلقی و نامگذاری می کنند. پاسخ ارسطو را به این سؤال که «زندگی خوب برای انسان چیست؟» می توان در یک جمله بیان کرد «زندگی سعادتمندانه است». بنابر آنچه از نظریّه اخلاقی می توان استنباط کرد دو نکته ی مهم است؛ ارسطو در مسئله اخلاق قایل به نسبیت است و ارسطو در بحث اخلاق «تجربی مذهب» است.
همان گونه که از نظریه اخلاقی ارسطو می توان استباط کرد، ارسطو یکی از نخستین فلاسفه بزرگی است که در بررسی مسائل اخلاقی هم از ذوق سلیم برخوردار بوده و هم به عرف جامعه توجه داشته است و بر خلاف افلاطون که برای اطاعت مردم بدون در نظر گرفتن تمایلات، خواست ها ، خلق و خوها و شئون زندگی آنها، مقررات سخت وضع می کرد، ارسطو کمتر سختگیری می کرده است. البته نظریّه ی اخلاقی ارسطو نیز به نوبه خود خالی از انتقاد و تعریض نیست که در جای خود باید به نقد آن پرداخت.
به دانشمندان اسلامی که می رسیم ، گروهی از تبیین اصول اخلاقی پا پس کشیده و معتدند هم چیز در شروع مقدس آمده است و نیاز به گفتگویی نیست و برخی دیگر ضمن تحقیق و پژوهش در این خصوص تلاش دارند تا گفته هایشان زاویه ای با شرع مقدس ایجاد ننماید.
ابن مسکویه نخستین کسی است که درباره ی تهذیب نفس و اخلاق انسانی کتاب تهذیب الاخلاق را که در واقع ترجمه و تلخیص رساله اخلاق ارسطو و برخی آثار افلاطون است تألیف کرده است ولیکن اندیشمندی که به مفهوم واقعی، علم اخلاق و فلسفه آن را تدوین کرد غزّالی است که مهم ترین کتاب های اخلاق از جمله کتاب احیاء علوم الدّین و کیمیای سعادت را که به فارسی نوشته و خلاصه کتاب احیاء است به نگارش درآورده است. و کندی مردمان را فرا می خواند تا در امور مادی، زهد پیشه کنند و از شهوات دوری جویند و خود را به فضایل بیاراید.وی درتوضیح مطلب چنین می گوید: فضیلت ها بر چهار نوع اند؛ حکمت، شجاعت ، عفّت و عدل
اگرچه ارسطو حکمت عملی را به سه بخش «اخلاق ، تدبیر منزل و سیاست مدن» تقسیم می کند. ولی فارابی به جای این تقسیم بندی «علم مدنی» را مطرح می کند و آن را به دو بخش «علم مدنی نظری و عملی» تقسیم می کند. فارابی می گوید: اگر رسیدن به ثروت، عزّت و لذّت را هدف زندگی قرار دهیم به سعادت پنداری دست یافته ایم؛ در صورتی که واقعاً این طور نیست ؛ چون محل تحقق سعادت، مدینه فاضله است.
وی در بیان شیوه های اصلاح و تعدیل رفتار گاهی با افلاطون موافقت دارد و زمانی با ارسطو هماهنگ است و در مواردی آرای این دو را کنار زده و به سمت و سوی زهد و تصوف گرایش نشان داده است. با این وجود رأی غالب فارابی چنین است؛ عقل می تواند بر کار اخلاقی (خیر) و غیر اخلاقی (شر) و تمیز آنها از یکدیگر نظارت و فرمانروایی کند؛ زیرا عقل تراوشی است از جهان بالا (عالم علوی) و بدون شک سر سلسله فضیلت هاست. پس چرا قوانین اخلاقی را عقل بر پا نکند. این رأی فارابی مخالف عقیده متکلّمان است؛ چون آنان با این که عقل را ریشه معارف می شناسند اما وضع قوانین اخلاقی را حق عقل نمی دانند.
ابن سینا بیشتر نظریه های اخلاقی خود را ضمن مباحث تربیتی خویش بیان کرده و میان دو عنصر «اخلاق و تربیت» توعی تلفیق برقرار کرده است. وی تربیت اخلاقی را یکی از مهم ترین اهداف پنجگانه آموزشی کودکان به شمار می آورد. ابن سینا می گوید تاسن چهارده سالگی نباید تمام اوقات طفل صرف تحصیل شود، بلکه باید قسمتی نیز صرف ورزش شود. گاهی هم باید او را آزاد گذاشت تا به کاری که به آن دلبستگی دارد بپردازد.
معلم باید کودکان را از رفتارهای زشت و ناپسند باز دارد. گاهی آنها را تشویق و زمانی تهدید کند و چنانچه ترساندن ایشان نتیجه نداد تنبیه کند. به هنگام تعلیم ، رویه معتدل داشته باشد؛ بدین معنی که نه چهره ای خشن و دهشتناک از خود نشان دهد که طفل جرأت پرسش و گفتگو نداشته باشد و نه چندان ملایمت و مسامحت در پیش گیرد که کودک جسور شود و به بیانات و دستورهای او وقعی ننهد و گفته های وی را با منزلت نشمارد. معلم باید کودکان را به درستی بشناسد و طبع و قریحه آنان را بسنجد و هوش ایشان را بیازماید تا بتواند به موقع، هنر و پیشه ای که متناسب با استعداد آنها باشد برای یکایک آنها انتخاب کند.
بدون شک غزالی را باید از شخصیت های برجسته علم اخلاق به شمار آورد. پیش از آنکه غزالی بر پایه درک و فهم عمیق خود از فرآیندهای روان شناختی، مسائل و مباحث اخلاقی را تنظیم و تدوین کند کمتر دانشمندی را می توان یافت که به این کار بزرگ دست زده باشد.
علم اخلاق از دیدگاه غزالی بر پایه روح صوفیانه اسلامی بنیان نهاده شده است؛ هر چند او برای نیل به این هدف در راستای بررسی های گوناگون فلسفی خویش از نوشته های فلاسفه یونان و ترجمه آثار ایشان نیز بهره گرفته است. غزالی در کتاب میزان العمل اخلاق را چنین تعریف می کند: اخلاق عبارت است از اصلاح و پیراستن قوای سه گانه «تفکّر ، شهوت و غضب»
با وجود تأکید دانشمندانی چون افلاطون، ارسطو از یک سو و دانشمندان اسلامی بر اخلاق محققانی نیز در غرب تلاش کرده اند تا پایه های اصول اخلاقی را لرزان تشریح کنند. گروهی مانند نیچه برای اخلاق و آموزش و پرورش اخلاقی انسان نقشی اساسی و تأثیری سرنوشت ساز قایل شده اند، امّا این تأثیر را بسیار زیان بخش و بدفرجام پنداشته اند. آنان در توجیه این مطلب می گویند اصول اخلاقی عنان طبیعت و نفس آدمی را به دست می گیرند و مانع رشد و کمال او می شوند و از این رهگذر ، تمایلات غریزی را از مسیر طبیعی خود منحرف می سازند و احساسات و عواطف انسانی را سرکوب و از بروز آنها جلوگیری می کنند.
از نظر این دانشمندان ، اخلاق و دستورهای اخلاقی همانند دارویی مخدر، نیروی اراده و ابتکار را از فرد می گیرد و به گفته «نیچه» اصول و قوانین اخلاقی در واقع ، ابداع و اختراعی ذهنی است که طبقات پست جامعه به منظور منقاد کردن طبقات عالی از آن بهره می گیرند ؛ و به عبارت دیگر، وسیله ای است که قشر ضعیف جامعه برای مهار قدرت نمایی طبقه زورمند به کار می برند.
برخی نیز در تفسیر نظریّه «نیچه» گفته اند که مراد او از آن بیانات مبالغه آمیز، در حقیقت نوعی اعتراض علیه پاره ای از دستورهای کهن اخلاقی است که مانع رشد فکری انسان ها شده اند و او از این راه خواسته است ذهن آدمیان را آگاه کند و از قید و بندهای بی پایه و بی مایه رهایی بخشد. در این صورت انتقاد «نیچه» از اخلاق ، متوجّه «اخلاق عامیانه» است، نه اخلاقی که بر پایه اصول علمی و فلسفی بنا نهاده شده است.
با همه تأکیداتی که از 2500 سال پیش تا کنون بر آموزش اصول اخلاقی به وسیله دولت یا خانواده و پدر و مادر بیان شده است با این وجود با سیل ناهنجاری هایی مواجه هستیم که از سرشاخه های به نام کلاس و مدرسه در جامعه سرریز شده و آنچنان بی مهابا می تازاند که سد قوانین و ساختارها و ضوابط اجتماعی نیز یارای مقابله و پیشگیری از آن را ندارد. اخلاق در کلاس و کتاب آموزش داده می شود ولی محصول مرغوب و قابل قبولی به جامعه نمی دهد.